رضا مطلبی

در تاریخ معاصر ایران دو کشور بیش از همه به تمامیت ارضی ایران آسیب زده‌اند؛ روسیه و بریتانیا. روسیه با اشغال قفقاز در دوران قاجار و تحمیل قرارداد‌های گلستان و ترکمانچای این مناطق را از ایران جدا کرد که اکنون سه کشور گرجستان و ارمنستان و آذربایجان از دل این اشغال سر برآوردند و از سوی دیگر نیز با تحمیل قرارداد آخال پای ایران را از سرزمین‌های آسیای مرکزی که در آن خانات بخارا و خیوه تحت‌الحمایه ایران حکومت می‌کردند، برید. بریتانیا نیز با حمایت از افغان‌های جدایی‌طلب از جدایی هرات حمایت کرد و در ادامه با حکمیت گلداسمیت بلوچستان را از ایران جدا کرد و در جنوب نیز حاشیه خلیج‌فارس از بحرین تا عمان را از ایران جدا کرد و بر جزایر ایرانی دست‌اندازی کرد و کنترل خلیج‌فارس را دست‌کم تا نیم قرن پیش تحت قبضه خود درآورد.

به گزارش هم‌میهن، ایران پس از سال ۱۳۵۱ که بحرین از ایران جدا شد، تلاش کرده است از تمامیت ارضی خود دفاع کند و اجازه جدایی بخش دیگری را ندهد. با این حال به نظر می‌رسد همچنان انگلیسی‌ها فتنه می‌کارند و روس‌ها بر آتش آن می‌دمند. درحالی‌که امارات متحده عربی که تنها پنجاه سال از تاسیس‌اش می‌گذرد بر سر جزایر سه‌گانه ادعای دروغین دارد. روسیه در دو اجلاس عربی، ایران را به مذاکره و حل مسالمت‌آمیز این مناقشه دعوت کرده است. این در حالی است که این جزایر قرن‌ها پیش از آنکه امارات پنجاه‌ساله متولد شود متعلق به ایران بوده و هستند. روسیه در حالی در بیانیه شورای همکاری خلیج‌فارس و همچنین اجلاس اعراب و روسیه، ایران را دعوت به گفتگو در این باره کرده که دارای روابط عمیق و نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران است و دولتمردان ایرانی توقع داشتند روس‌ها ملاحظه این روابط را کرده و به تمامیت ارضی ایران احترام بگذارند. برهمین اساس در گفت‌وگوی طولانی و مهم روز گذشته حسین امیرعبداللهیان و سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه یکی از موضوعات محوری تلاش ایران برای وادار کردن روسیه به گردن نهادن به تمامیت ارضی ایران بود.

در گزارشی که وزارت امور خارجه روسیه از تماس تلفنی روز دوشنبه وزیران امورخارجه روسیه و ایران منتشر کرد، آمده است: «تعهد متقابل طرفین به اصول اساسی روابط دو کشور از جمله احترام بی‌قید و شرط به حاکمیت، تمامیت ارضی و سایر اصول منشور سازمان ملل متحد در توافقنامه جامع دو کشور قید می‌شود». در ادامه این گزارش آمده است: «وزیران امور خارجه روسیه و ایران در خصوص توسعه بیشتر تماس‌ها و هماهنگی‌ها در همه سطوح با تاکید بر تعهد متقابل و مستمر به اصول اساسی روابط روسیه و ایران از جمله احترام بی‌قید و شرط به حاکمیت، تمامیت ارضی و سایر اصول منشور سازمان ملل در توافقنامه «بزرگ» بین‌دولتی که برای امضای بین فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران آماده می‌شود، تأکید کردند.»

با این حال باید در نظر داشت که دو کشور در حال حاضر نیز دارای موافقتنامه همکاری‌های بلندمدت هستند و سطح روابط دو کشور در حال حاضر نیز در حد مطلوبی قرار دارد و با این حال روسیه تعهدی نسبت به منافع ملی ایران نشان نداده است و از جمله در جریان قطعنامه اخیر پیشنهادی آمریکا و ژاپن علیه عملیات حوثی‌های یمن در دریای سرخ، روسیه از وتوی آن امتناع کرد. هرچند در این قطعنامه مستقیماً از ایران نام برده نشده است، اما عدم وتوی آن توسط روسیه و چین دور از انتظار ناظران ایرانی بود. آمریکا و انگلیس و سایر شرکای اروپایی همزمان با این قطعنامه، ایران را در مظان اتهام قرار دادند و قطعنامه تصویبی شورای امنیت نیز دستاویز مناسب حقوقی را برای آن‌ها فراهم کرده است.

وزارت امور خارجه روسیه در ادامه گزارش خود از تماس امیرعبداللهیان و لاوروف گفته است: «سرگئی لاوروف و حسین امیرعبداللهیان، وزیران امور خارجه فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران روز دوشنبه ۱۵ ژانویه (۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۲) با یکدیگر گفت‌وگوی تلفنی داشتند. وزیران امور خارجه روسیه و ایران در مورد پیشرفت آماده‌سازی توافقنامه جدید بین‌دولتی و تعدادی از مسائل عملیاتی همکاری دوجانبه در حوزه‌های تجارت، اقتصادی، حمل‌ونقل، لجستیک و سایر زمینه‌ها گفتگو کردند.»

اشاره سایت وزارت امورخارجه روسیه به سند توافقنامه جامع همکاری‌های بلندمدت تهران-مسکو است که چندی پیش نیز سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه از نهایی شدن و احتمال امضای آن در آینده نزدیک خبر داده بود. ماریا زاخارووا ۲۹ آذر در پاسخ به خبرنگار ایرانی گفته بود: «دو کشور به صورت مفصل و سازنده‌ای بر روی این توافقنامه کار و درباره آن با یکدیگر تبادل‌نظر کرده‌اند و اکنون می‌توان گفت این توافقنامه نهایی شده است. روسیه در نظر دارد این توافقنامه را در جریان یکی از دیدار‌های سطح بالا در آینده نزدیک با ایران به امضا برساند. امضای این توافقنامه نقطه عطف مهمی در تاریخ روابط چندصدساله ایران و روسیه خواهد بود.»

سفیر ایران در مسکو آذرماه ۱۴۰۲ نیز در پاسخ به پرسش خبرگزاری تاس درباره زمان انعقاد توافقنامه جامع همکاری میان ایران و روسیه گفت: «به امید خدا ما تلاش می‌کنیم این توافقنامه در نیمه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی به امضای دو کشور برسد». کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ با اشاره به روند دوساله تهیه این سند در زمینه نحوه تهیه متن این توافقنامه گفته بود: «مقرر شد که جمهوری اسلامی ایران، پیش‌نویس توافقنامه جامع جدید را تهیه کند که تهران پس از تهیه، آن را در اختیار مسکو قرار داد؛ طرف روس نیز نقطه‌نظرات خود را ارائه کرد و سپس ما بررسی کردیم و دو سه بار این رفت و برگشت انجام شد که آخرین بار، طرف روس نظرات خود را مطرح و پیش‌نویس توافقنامه را به ما ارائه کردند. این توافقنامه پس از نهایی شدن به تأیید مجالس دو کشور می‌رسد و از این رو، برخلاف برخی هیاهوها، موضوع پنهانی در آن نیست. در صورت توافق، توافقنامه به امضای وزرای امور خارجه دو کشور می‌رسد و در مرحله نهایی برای بررسی و تصویب به مجالس دو کشور می‌رود. توافقنامه جدید ایران و روسیه، توافقنامه جامعی در حوزه‌های مختلف همکاری‌ها از جمله در حوزه‌های سیاسی، منطقه‌ای، بین‌المللی، اقتصادی، امنیتی، اطلاعاتی، سایبری، دفاعی و دیگر حوزه‌ها است.»

پیش از این موافقتنامه همکاری بلندمدت بین ایران و روسیه در سال ۱۳۸۰ به تصویب دو کشور رسید که این توافقنامه ۲۰ ساله بود، ولی سازوکار تمدید در آن وجود داشت و در این سازوکار آمده بود که اگر کشور‌ها یک سال قبل از پایان توافقنامه، ملاحظه‌ای در خصوص آن نداشتند، توافقنامه به صورت خودکار به مدت پنج سال تمدید می‌شود؛ بدین‌ترتیب، تفاهم‌نامه کنونی به صورت خودکار تا سال ۱۴۰۵ تمدید شده است. با توجه به تغییرات در عرصه بین‌المللی و سطح روابط نیاز‌های دو کشور ایران و روسیه براساس توافق در سطح عالی رهبران دو کشور به این نتیجه رسیدند که این توافقنامه را به روز کنند.

ایران مانند بسیاری از کشور‌های عربی حاشیه جنوب خلیج‌فارس توافقنامه جامع همکاری مشابهی را با چین نیز امضا کرده است. برنامه ۲۵ ساله همکاری‌های مشترک ایران و چین یا به اختصار سند همکاری ایران و چین یک توافق سیاسی، استراتژیک و اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران، شرکت ملی صادرات گاز ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، زیرساخت‌های ایران و همکاری نظامی، امنیتی، فرهنگی و قضایی است. این سند بخشی از طرح «یک کمربند، یک راه چین» است. به علت اصرار چینی‌ها برای پنهان ماندن قرارداد‌های همکاری خود با سایر کشور‌ها سند میان ایران و چین نه در قالب توافقنامه که با عنوان برنامه همکاری به امضا رسید تا نیازی به تصویب مفاد آن در مجلس شورای اسلامی نباشد. با این حال توافقنامه میان ایران و روسیه که قراردادی حقوقی است، باید در مجلس شورای اسلامی به تصویب برسد.

بنابرگزارش تارنمای وزارت امور خارجه روسیه، امیرعبداللهیان و لاوروف در ادامه این تماس تلفنی توجه ویژه‌ای به شدت گرفتن تنش‌ها در خاورمیانه داشتند. لاوروف و امیرعبداللهیان، حملات گسترده گروهی از کشور‌ها به رهبری آمریکا و انگلیس به خاک یمن را به شدت محکوم کردند. این موضع‌گیری روسیه در حالی است که این کشور می‌توانست با وتوی قطعنامه پیشنهادی آمریکا و ژاپن اقدام عملی در جهت محکومیت این حملات داشته باشد که از آن امتناع کرده است. این در حالی است که وزیران امور خارجه ایران و روسیه خواستار آتش‌بس فوری در نوار غزه و تضمین دسترسی بشردوستانه بدون مانع به این منطقه برای ارائه کمک‌های فوری به غیرنظامیان آسیب‌دیده شدند درحالی‌که قطعنامه‌های شورای امنیت که خواستار آتش‌بس فوری در غزه هستند همگی توسط آمریکا وتو شده‌اند و تعداد کشته‌های غیرنظامی در غزه به ۲۵ هزار نفر رسیده است.